Mobbing to zjawisko, które w ostatnim czasie zyskało na temperaturze. Głównie za sprawą zmiany w przepisach Kodeksu Pracy. Systematyczne działania o charakterze wrogim, podejmowane przez jedną lub więcej osób wobec pracownika prowadziądo poważnych konsekwencji zdrowotnych. Często to kryzys psychiczny. Badania pokazują, że ofiary mobbingu doświadczają nie tylko doraźnego dyskomfortu, ale również długotrwałych zaburzeń. Te skutki mogą utrzymywać się nawet po zmianie miejsca zatrudnienia.
Formy mobbingu w organizacji
Mobbing może przybierać różne formy, od subtelnych zachowań po jawne akty agresji. Do najczęściej spotykanych należą:
- Izolacja społeczna ofiary
- Kwestionowanie kompetencji zawodowych bez merytorycznego uzasadnienia
- Przydzielanie zadań poniżej kwalifikacji lub zadań niemożliwych do wykonania
- Naruszanie godności osobistej poprzez obraźliwe komentarze
- Rozpowszechnianie plotek i oszczerstw
- Blokowanie dostępu do informacji niezbędnych do wykonywania obowiązków
Istotne jest, aby pamiętać, że mobbing charakteryzuje się systematycznością i długotrwałością. Pojedyncze konflikty czy nieporozumienia nie stanowią jeszcze mobbingu, chociaż mogą być pierwszym krokiem w kierunku jego rozwoju.
Konsekwencje psychologiczne dla ofiary mobbingu
Kryzys psychiczny będący rezultatem mobbingu dotyka wielu sfer funkcjonowania człowieka. Ofiary doświadczają szeregu objawów psychosomatycznych, takich jak:
- Zaburzenia snu i chroniczne zmęczenie
- Obniżony nastrój i stany depresyjne
- Podwyższony poziom lęku
- Problemy z koncentracją i pamięcią
- Obniżona samoocena i poczucie własnej wartości
- Ostatecznie dolegliwości somatyczne (bóle głowy i problemy żołądkowe to jedynie najczęstsze z nich)
Badania pokazują, że długotrwały mobbing może prowadzić do rozwoju zespołu stresu pourazowego (PTSD). To wskazuje na powagę tego zjawiska i konieczność traktowania go jako poważnego zagrożenia dla zdrowia psychicznego. Zgodnie z paradygmatem psychologii behawioralno-poznawczej, mobbing prowadzi do głębokich zmian w funkcjonowaniu psychicznym ofiar. Manifestują się one na trzech powiązanych ze sobą poziomach: poznawczym, emocjonalnym i behawioralnym. Długotrwała ekspozycja na sytuację mobbingu może wywołać kryzys psychiczny, który charakteryzuje się dezintegracją dotychczasowych mechanizmów adaptacyjnych jednostki. O tym jak sobie radzić z tą formą kryzysu pisałam tutaj.
Mobbing i jego skutki poznawcze
Na poziomie poznawczym, ofiary mobbingu doświadczają istotnych zmian w sposobie przetwarzania informacji i interpretacji rzeczywistości:
Zniekształcenia poznawcze – osoba doświadczająca mobbingu zaczyna wykazywać tendencję do selektywnej uwagi. Koncentruje się głównie na negatywnych aspektach sytuacji. Katastrofizuje, czyli przewiduje najgorsze możliwe scenariusze. Madmiernie generalizuje i przenosi negatywne doświadczenia z pracy na inne sfery życia. Wydaje jej się, że wszystko jest nie tak. Wyłapuje z otoczenia każde, nawet najmniejsze zdarzenie czy słowo, które potwierdza katastrofalną sytuację. Jej odium rozlewa się na wszystkie aspekty funkcjonowania, także w życiu poza pracą.
Destrukcyjne przekonania kluczowe – pod wpływem ciągłej krytyki i podważania kompetencji, ofiara mobbingu rozwija dysfunkcjonalne przekonania na własny temat. Dla przykładu: „jestem bezwartościowy”, „nic nie potrafię zrobić dobrze”, „zasługuję na złe traktowanie”. Zagnieżdżają się one w mózgu, utrwalają się i przejmują władzę nad sposobem funkcjonowania w świecie.
Zaburzenia funkcji poznawczych – długotrwały stres związany z mobbingiem prowadzi do osłabienia pamięci roboczej. Pojawiają się trudności z podejmowaniem decyzji, problemy z koncentracją uwagi oraz ogólny spadek zdolności do analitycznego myślenia. Ten stan może być na tyle poważny, że przypomina objawy demencji, co w literaturze określa się czasem mianem „mobbingowej pseudodemencji”.
Ruminacje myślowe – obsesyjne rozpamiętywanie incydentów mobbingu, analizowanie ich przyczyn i możliwych sposobów reakcji prowadzi do błędnego koła negatywnych myśli. To koło zamachowe, którepogłębia kryzys psychiczny i utrudnia znalezienie konstruktywnych rozwiązań. Dodajmy, że tworzone w głowie scenariusze najczęściej dotyczą pytania: co ja powinnam/ powinienem zrobić inaczej. W silnym stresie ofiara zazwyczaj nie ma dostępu (lub bardzo ograniczony) do racjonalnego myślenia. Za to, w jej głowie szaleją projekcje. One mają dwie cechy charakterystyczne: dotyczą osiadacza projekcji i są dla niego niekorzystne.
Mobbing i jego emocjonalne skutki
Sfera emocjonalna ofiar mobbingu ulega głębokim zmianom, które często przybierają charakter chroniczny:
Obniżony nastrój i anhedonia – postępujące zmniejszenie zdolności do odczuwania przyjemności, nawet z wcześniej satysfakcjonujących aktywności. To jeden z głównych objawów kryzysu psychicznego wywołanego mobbingiem.
Lęk i niepokój – ciągła niepewność i antycypacja kolejnych ataków prowadzi do stanu permanentnego pobudzenia układu współczulnego. Ofiary mobbingu często doświadczają napadów paniki, szczególnie w kontekstach przypominających środowisko pracy. Bolący brzuch i mdłości, gdy rano trzeba wyjść do pracy, to stan bardzo powtarzalny.
Wstyd i poczucie winy – paradoksalnie, mimo bycia ofiarą, wiele osób doświadczających mobbingu rozwija poczucie winy i wstydu. Internalizuje przekaz sprawcy o własnej nieadekwatności czy niekompetencji.
Złość i wrogość – tłumiona złość wobec sprawców mobbingu często przekształca się w uogólnioną wrogość, która może być kierowana na osoby niezwiązane z sytuacją mobbingu, w tym bliskich i rodzinę. Trudno jest postawić granicę mobberowi i dogadac sie z nim, a frustracja po prostu musi znaleźć swoje ujście. Często miejsce tego ujścia to dom i najbliżsi.
Utrata poczucia kontroli – powtarzające się doświadczenia bezradności prowadzą do wyuczonej bezradności. To stan, w którym ofiara przestaje wierzyć w możliwość wpływania na własną sytuację.
Mobbing i jego skutki behawioralne
Kryzys psychiczny wywołany mobbingiem, który manifestuje się w obserwowalnych zmianach zachowania:
Unikanie – rozwój zachowań unikowych (absencja w pracy, unikanie określonych miejsc czy osób) jako strategia radzenia sobie z lękiem, co paradoksalnie wzmacnia mechanizmy lękowe i potęguje problem.
Izolacja społeczna – stopniowe wycofywanie się z relacji społecznych, zarówno w pracy jak i poza nią, co prowadzi do osamotnienia, które dodatkowo pogłębia kryzys psychiczny.
Zmiany w wydajności pracy – początkowo ofiary mobbingu często próbują „zrekompensować” domniemane braki poprzez zwiększony wysiłek i perfekcjonizm, co prowadzi do przepracowania. W dalszej fazie następuje znaczący spadek produktywności związany z wyczerpaniem zasobów psychicznych.
Zachowania autodestrukcyjne – w skrajnych przypadkach mobbing może prowadzić do nadużywania substancji psychoaktywnych, samookaleczania czy prób samobójczych jako drastycznych prób ucieczki od nieznośnej sytuacji. Ofiara szuka sposobów, w jakie może regulować przykre, nieznośne wręcz emocje.
Zaburzenia psychosomatyczne – ciało także reaguje na przewlekły stres. Robi to poprzez manifestowanie objawów somatycznych: bóle głowy, problemy gastryczne, zaburzenia kardiologiczne, obniżenie odporności.
Zrozumienie mechanizmów powstawania i podtrzymywania tych konsekwencji w modelu poznawczo-behawioralnym jest kluczowe dla opracowania skutecznych strategii terapeutycznych. Trójkąt poznanie-emocje-zachowanie tworzy system wzajemnie wzmacniających się elementów, gdzie zmiany w jednym obszarze wpływają na pozostałe. Interwencje terapeutyczne przy kryzysie psychicznym wywołanym mobbingiem obejmują restrukturyzację poznawczą (identyfikację i modyfikację zniekształceń poznawczych), techniki zarządzania emocjami oraz stopniową modyfikację zachowań unikowych i wprowadzanie adaptacyjnych strategii radzenia sobie ze stresem. To wszystko jest do zrobienia, kryzys psychiczny jest do pokonania. Ze swej natury ma charakter przejściowy. Jednak praca, jaką ofiara mobbingu musi wykonać, jest bardzo duża i wymaga czasu.
Przeciwdziałanie mobbingowi
Efektywne przeciwdziałanie mobbingowi wymaga działań na kilku poziomach:
- Poziom organizacyjny:
- Jasne procedury antymobbingowe
- Regularne szkolenia dla pracowników i kadry zarządzającej
- Monitoring klimatu organizacyjnego
- Poziom zespołowy:
- Budowanie kultury wzajemnego szacunku
- Otwarta komunikacja
- Konstruktywne rozwiązywanie konfliktów
- Poziom indywidualny:
- Zwiększanie świadomości własnych praw
- Doskonalenie umiejętności asertywnej komunikacji
- Korzystanie z dostępnych form wsparcia
Warto podkreślić rolę kadry zarządzającej w prewencji mobbingu. Kierownicy i menedżerowie powinni być szczególnie wyczuleni na pierwsze sygnały nieprawidłowych relacji w zespole i podejmować szybkie działania interwencyjne. Do tego jednak, konieczne jest zrozumienie istoty mobbingu i odróżnienie go od wymagającego stylu zarządzania. Styl zarządzania często stanowi “wymówkę” stosowaną przez szefów. Niestety.
Mobbing – jak pomóc ofiarom
Osoby doświadczające kryzysu psychicznego w wyniku mobbingu potrzebują profesjonalnego wsparcia. Może ono obejmować:
- Psychoterapię indywidualną
- Grupy wsparcia dla ofiar mobbingu
- Konsultacje z psychologiem
- W uzasadnionych przypadkach – wsparcie farmakologiczne pod nadzorem psychiatry
Istotne jest, aby pomoc była kompleksowa i uwzględniała zarówno aspekt psychologiczny, jak i prawny problemu. Wiele organizacji oferuje obecnie wsparcie dla pracowników doświadczających trudności w miejscu pracy, w tym dedykowane programy pomocy pracowniczej.
Świadkiem być
Świadkowie mobbingu często znajdują się w niezwykle trudnej sytuacji psychologicznej i etycznej. Z jednej strony obserwują niesprawiedliwość i cierpienie kolegi czy koleżanki, z drugiej – obawiają się potencjalnych konsekwencji interwencji, takich jak zostanie kolejną ofiarą lub narażenie się na ostracyzm w zespole. Jednak właściwe postępowanie świadka może nie tylko przerwać spiralę przemocy psychicznej, ale także zapobiec rozwojowi kryzysu psychicznego u ofiary mobbingu. Wymaga odwagi.
Psychologiczne dylematy świadka
Zrozumienie mechanizmów psychologicznych, które utrudniają świadkom reagowanie na mobbing, jest pierwszym krokiem do ich przezwyciężenia. Efekt rozproszenia odpowiedzialności – w środowisku, gdzie jest wielu świadków, pojedyncza osoba może zakładać, że ktoś inny podejmie działanie. Ten mechanizm, znany z badań nad zjawiskiem „efektu widza”, skutecznie hamuje indywidualną inicjatywę.
Konformizm grupowy. W jego efekcie panuje ciche przyzwolenie na mobbing, jednostka może podporządkować się tym normom. To nie oznacza, że osobiście nie akceptuje takich zachowań.
Powszechny jest strach przed stygmatyzacją. Obawa przed byciem postrzeganym jako „donosiciel” czy osoba „niesolidarna” z grupą może skutecznie blokować chęć pomocy.
Wreszcie, złudzenie sprawiedliwego świata, czyli tendencja do wierzenia, że ludzie otrzymują to, na co zasłużyli. To może prowadzić do irracjonalnego usprawiedliwiania mobbingu („musiał dać jakiś powód”).
Strategia skutecznej interwencji
Jeśli jesteś świadkiem mobbingu, możesz podjąć szereg działań, które nie narażają cię nadmiernie, a jednocześnie mogą realnie pomóc ofierze.
Możesz bezpośrednio wesprzeć ofiarę poprzez:
- Okazywanie empatii i zrozumienia w rozmowach indywidualnych
- Potwierdzanie, że obserwowane zachowania nie są normą ani winą ofiary
- Zachęcanie do dokumentowania incydentów i poszukiwania pomocy
- Towarzyszenie podczas rozmów z przełożonymi czy działem HR
Klarownie i zdecydowanie Interweniuj w sytuacji mobbingu poprzez:
- Przerywanie nieodpowiednich komentarzy poprzez zmianę tematu
- Wyrażanie niezgody na krzywdzące zachowania w sposób asertywny
- Używanie „komunikatów ja” zamiast oskarżeń (np. „Czuję się niekomfortowo, gdy słyszę takie komentarze” zamiast „Zachowujesz się niewłaściwie”)
- Odwoływanie się do zasad współpracy i wartości organizacyjnych
Działaj nieformanie poprzez:
- Zgłaszanie zaobserwowanych incydentów do odpowiednich osób lub komórek organizacyjnych w firmie
- Oferowanie się jako świadek w ewentualnych postępowaniach wyjaśniających
- Współpracę z innymi świadkami w celu przedstawienia szerszego obrazu sytuacji
Możesz brać czynny udział w profilaktyce i edukacji poprzez:
- Inicjowanie rozmów na temat kultury organizacyjnej i standardów komunikacji w firmie
- Promowanie szkoleń antymobbingowych
- Modelowanie odpowiednich zachowań we własnych interakcjach zawodowych
Świadek też potrzebuje pomocy
Warto podkreślić, że również świadkowie mobbingu mogą doświadczać stresu i dystresu moralnego. To w skrajnych przypadkach może prowadzić do kryzysu psychicznego. Organizacje powinny zapewniać wsparcie nie tylko ofiarom, ale także świadkom, którzy decydują się na interwencję:
Krótkim zdaniem
Mobbing stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia psychicznego pracowników i prawidłowego funkcjonowania organizacji. Jego konsekwencje mogą być długotrwałe i głębokie, prowadząc do kryzysu psychicznego u ofiar. Skuteczna walka z tym zjawiskiem wymaga zaangażowania wszystkich uczestników życia organizacyjnego – od zarządu po szeregowych pracowników. Tworzenie pozytywnej kultury organizacyjnej, opartej na szacunku i transparentnej komunikacji to najlepsza prewencja.
Jeśli jesteś ofiarą mobbingu, pomocy możesz szukać tutaj.
Iwona Grochowska
psycholożka, psychoterapeutka behawioralno poznawcza, liderka i propagatorka kultury relacji
