Wyzwanie, któremu nie umiemy sprostać

Jestem propagatorką kultury relacji. Stres w pracy – zajmuję się nim dlatego m.in., że odciska on swoje piętno zarówno na relacjach ze sobą samym jak i innymi w pracy. W życiu osobistym także, ale dzisiaj poświęcę uwagę biznesowemu kontekstowi. Powód jest prosty: ponad połowa pracowników w Polsce deklaruje, że praca jest dla nich źródłem silnego stresu. Wg „State of the Global Workplace 2024 Report” Polska jest na 31 miejscu (na 37 krajów europejskich) pod względem odczuwania codziennego stresu, na 27 miejscu pod względem odczuwania smutku i na 17 pozycji pod względem codziennego odczuwania złości. Zdrowie psychiczne jest jednym z wiodących tematów na rynku pracy w Polsce. 51% pracowników i 52% liderów w badaniu na temat kondycji psychicznej pracowników w ramach kampanii Bliżej siebie skarży się na stałe przeciążenie emocjonalne i to jest wynik aż o 10 punktów gorszy niż rok temu (wg Raportu Bliżej Siebie pt. Presja zmian a emocje i zdrowie psychiczne w środowisku pracy, 2024 https://blizejsiebie.info/raport/). 

Umiejętność radzenia sobie ze stresem staje się jedną z kluczowych kompetencji, która przyda się  nie tylko w polskich firmach, albowiem jednakowo tragiczne wyniki notują kraje europejskie i USA.

Stres w pracy

Stres jest naturalną reakcją organizmu na presję lub wyzwania, które napotykamy. Krótkotrwały może działać motywująco i mobilizująco. Jeśli sobie z nim poradzimy, zyskamy poczucie sprawczości, sukcesu i wewnętrznej siły. Jednak przewlekły stres jest zabójczy! I to dosłownie. Prowadzi do problemów zdrowotnych, takich jak wypalenie zawodowe, choroby serca czy depresja. Wg danych WHO https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/depression w 2030 r (czyli już za +/- 6 lat) depresja stanie się najbardziej powszechną chorobą. Z badań EU-OSHA wynika, że osoby doświadczające wysokiego poziomu stresu w pracy są o 25% bardziej narażone na choroby przewlekłe niż osoby, które potrafią nim zarządzać. W 2023 r. wg danych ZUS aż 60% zwolnień wystawionych dla pracowników w wieku od 30 do 49 lat ma swoją przyczynę w zaburzeniach psychicznych. 8,9 mln osób skorzystało ze zwolnienia w następstwie reakcji na ciężki stres lub zaburzenia adaptacyjne. 
W praktyce, pod wpływem stresu pogarszają się m.in.:

• zdolność koncentracji  
• zdolność myślenia
• zdolność utrzymywania konstruktywnych relacji 
• zdolność racjonalnej oceny sytuacji 
• zdolność podejmowania racjonalnego ryzyka  
• zdolność kończenia rozpoczętych zadań

Dlaczego stres staje się coraz większym problemem?

Globalizacja, szybki rozwój technologii oraz rosnące wymagania w pracy przyczyniają się do coraz większej presji. Kultura “always on” ma się bardzo dobrze – wciąż niestety śpimy z komórką przy łóżku i dla wielu sprawdzenie “co tam w świecie” jest pierwszą czynnością po przebudzeniu. O zatrważających konsekwencjach tej kultury, choć może lepiej nazwać to wprost uzależnieniem, alarmuje Magda Bigaj, prezeska Instytutu Cyfrowego Obywatelstwa.  Aż 30 razy na godzinę zaglądamy do skrzynki mailowej! Powrót do wykonywania przerwanej przez to czynności jest wymagający i zajmuje ponad 20 minut (wg. National Centre for Biotechnology Information). Wielu ludzi w pracy musi radzić sobie z nadmiarem obowiązków, brakiem wsparcia ze strony przełożonych oraz ciągłym pośpiechem. Jak pokazuje raport European Working Conditions Survey (EWCS) roku, aż 28% pracowników w Europie doświadcza stresu przynajmniej raz w tygodniu. 

Stres w pracy. Główne przyczyny

Według danych European Agency For Safety and Health at Work najczęstszymi przyczynami stresu w miejscu pracy są:

• nadmiar obowiązków
• brak kontroli nad własnymi zadaniami
• niejasność ról i oczekiwań
• konflikty interpersonalne
• brak wsparcia ze strony przełożonych
  

Tych czynników wymienić można jeszcze wiele: wykluczające środowisko, przemoc w pracy, konflikt wartości, presja czasu, brak uznania i docenienia. To sa jedynie czynniki z pola pracy. Poza nimi czekają na nas niestety m.in.: 

• kryzysy rozwojowe
• ważne wydarzenia życiowe, jak chociażby założenie rodziny, urodzenie dziecka
• utrata bliskiej osoby
• samotność 
• konflikty w życiu osobistym 

Jakie są konsekwencje długotrwałego stresu?

Długotrwały stres w pracy może po prostu doprowadzić do śmierci. Nie jest pustosłowiem mówienie “stres mnie wykończy”, “praca mnie zabija”.  Osoby doświadczające chronicznego stresu są bardziej podatne na choroby serca, cukrzycę, otyłość i depresję. Szybciej się starzeją. Jak wynika z badań przeprowadzonych przez European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions (Eurofound), osoby z wysokim poziomem stresu w pracy mają o 40% wyższe ryzyko wypalenia zawodowego. Pomimo, że ten stan co do zasady związany jest ze środowiskiem pracy, rzutuje na całe życie cierpiącej na niego osoby. Wypalenie zawodowe odczuwa nie tylko organizm człowieka, ale także cała rodzina, która staje się dysfunkcyjna, jeśli to wypalenie trwa. A ono często właśnie trwa – całymi miesiącami, a nawet latami. W całej rodzinie może wówczas pojawić się lęk, zaburzają się relacje, pojawia się samotność poszczególnych jej członków, a towarzysząca wypaleniu złość czy gniew to trudne emocje, które nie pomagają w utrzymaniu równowagi emocjonalnej. 

Sposoby na stres w pracy

Istnieje wiele strategii radzenia sobie ze stresem w pracy, ale kluczowe jest indywidualne podejście. Z badań EU-OSHA wynika, że najbardziej skuteczne metody to:

• rozwijanie umiejętności zarządzania czasem
• dbałość o równowagę między pracą a życiem prywatnym
• regularna aktywność fizyczna
• techniki relaksacyjne, takie jak medytacja i mindfulness

Ja bym jeszcze dodała:

• umiejętność radzenia sobie z emocjami 
• zachowania asertywne, w tym stawianie granic
• zdefiniowanie swoich wartości 
• i, co jest niezwykle trudne, zmianę przekonań na temat samego stresu i siebie samego
• korzystanie z systemu społecznego wsparcia

Mindfulness w pracy – czy to działa?

Mindfulness, czyli uważność, to technika, która zyskuje na popularności jako narzędzie do radzenia sobie ze stresem. Jak pokazują badania Uniwersytetu Oksfordzkiego, regularne praktykowanie mindfulness zmniejsza poziom kortyzolu, hormonu stresu, o 30%. Uważność jest kluczem do tego, żeby zaobserwować, a potem zmieniać własne reakcje na działające stresory. „Mindfulness pozwala pracownikom być bardziej świadomymi swoich emocji i reakcji. To ułatwia radzenie sobie z trudnymi sytuacjami” – podkreśla dr Mark Williams, autor badań nad uważnością. Jak byśmy nie bronili się przed jej praktykowaniem, nie ma wyjścia, musimy zacząć od własnej obserwacji, żeby zrozumieć, co się z nami dzieje. Bez tego zmiana nie będzie możliwa. To jest szczególnie ważne w przypadku osób, które zarządzają zespołami i od których członkowie tych zespołów oczekują wsparcia w zakresie radzenia sobie ze stresem.  No więc w tym przypadku jest jak z samolotem: zakładasz maskę najpierw sobie, potem swojemu dziecku. Jeśli, będąc szefem, nie będziesz radził sobie ze stresem, nie ma opcji, żebyś był pomocny dla zespołu. Jest gorzej – zestresowany, ulegający presji i napięciu, będziesz dodatkowym stresorem. 

Rola wsparcia społecznego w zarządzaniu stresem

Wsparcie ze strony współpracowników oraz przełożonych odgrywa kluczową rolę w łagodzeniu skutków stresu. Według badań Eurofound, pracownicy, którzy otrzymują regularne wsparcie od swoich przełożonych, odczuwają stres o 20% rzadziej niż ci, którzy takiego wsparcia nie mają. Regularna komunikacja, jasne cele i możliwość rozmowy o problemach mają ogromne znaczenie w budowaniu zdrowego środowiska pracy. Tymczasem sformułowania “ona jest chyba chora psychicznie”, “on zwariował” są na porządku dziennym w pracy. 

Możliwość empatycznej rozmowy z osobą, która rozumie, na czym polega nasza praca i w związku z tym, na czym polega nasz problem oraz jak go można rozwiązać, jest bardzo ważna. Dodatkowo, środowisko, w którym dba się o osobę przebywającą na długotrwałym zwolnieniu lekarskim (a przecież te z powodów psychicznych właśnie trwają długo) może być bardzo cenne. Wystarczy zadbać o to, by: 

• nie unikać i nie przemilczać tematu 
• wykazać się zrozumieniem i empatią
• nie wyłączać takiej osoby z obiegu informacji 
• nie wykluczać jej z integracyjnych okazji firmowych (nawet, jeśli wiemy, że nie skorzysta) 
• informować o ważnych wydarzeniach i zmianach w firmie
• ustalić sposób komunikowania się z nią podczas zwolnienia 
• przygotować siebie i zespół na jej powrót – także ją samą, okazując życzliwość i wsparcie w pierwszych dniach po powrocie
  

Wpływ kultury organizacyjnej na poziom stresu

Kultura organizacyjna wpływa na poziom stresu w miejscu pracy. Firmy, które promują otwartą komunikację, elastyczność oraz równowagę między życiem zawodowym a prywatnym, odnotowują niższy poziom stresu wśród pracowników. Wg Daniela Golemana, autora książki „Emotional Intelligence”, „kultura organizacyjna oparta na empatii i wsparciu emocjonalnym pozwala pracownikom lepiej radzić sobie z wyzwaniami”. Jest wielką wartością promowanie i uczenie empatii, budowanie relacji, tworzenie kultury feedbacku i uznania. Zawarcie tych elementów w działaniach kulturowych jest ważne, bo ponad połowa pracowników w Polsce oczekuje, że firmy będą wspierać ich w dbaniu o zdrowie psychiczne. Lepiej paradoksalnie mają się korporacje, które zajmują się kulturą organizacyjną, coraz częściej nazywają rzeczy po imieniu. Budują programy wspierające pracowników, edukują zespoły. Oczywiście, jak to zwykle bywa, wszystko i tak sprowadza się do ludzi, jednak z gabinetu, od swoich pacjentów i klientów wiem, że w małych, rodzinnych, właścicielskich firmach zajmowanie się kondycją psychiczną pracowników traktowane jest jak fanaberia. 

Rola liderów w zarządzaniu stresem

Liderzy mają wpływ absolutnie kluczowy na to, jak ich zespoły radzą sobie ze stresem. Problem w tym, że temat tego wsparcia, czym ono może i powinno być, a czym na pewno nie, to wciąż czarna plama. Jednak wystarczy zejść na poziom konkretu, aby odkodować znaczenie tego terminu. Zdolność prowadzenia trudnych rozmów, umiejętność dawania stałego feedbacku, w tym doceniającego, umiejętność budowania kultury bezpieczeństwa psychologicznego to podstawowe kompetencje, które można opanować. Liderzy powinni nie tylko dostrzegać objawy stresu wśród swoich pracowników, ale również oferować im narzędzia i zasoby do radzenia sobie z presją. Oczywiście sami powinni nad wytwarzaniem tej presji panować. To właśnie ona jednym z najsilniejszych stresorów w pracy. Mogą uczynić naprawdę wiele, by przeciwdziałać przemęczeniu i wypaleniu zawodowemu.

Stres w pracy. Przykłady zarządzenia nim

Wiele europejskich firm wdraża programy przeciwdziałające stresowi. Spotify oferuje swoim pracownikom regularne sesje mindfulness. Holenderska firma Philips stworzyła wewnętrzny program wsparcia psychologicznego, który pomaga pracownikom radzić sobie z presją zawodową. Tradedoubler Polska z powodzeniem korzysta z czterodniowego tygodnia pracy. We Francji i we Włoszech już od 2017 roku obowiązuje prawo, które nakłada na firmy zatrudniające powyżej 50 pracowników obowiązek ustalenia zasad korzystania z wiadomości służbowych po godzinach pracy. 

Radzenie sobie ze stresem w pracy jest kluczowe zarówno dla zdrowia człowieka, także w roli  pracownika, jak i dla wyników całej firmy. Przewlekły stres prowadzi do negatywnych konsekwencji zdrowotnych, ale odpowiednie strategie zarządzania mogą pomóc w redukcji jego wpływu. Wsparcie społeczne, techniki relaksacyjne, mindfulness oraz jasna komunikacja to narzędzia, które mogą znacząco poprawić jakość funkcjonowania w pracy. 

Jak podkreśla dr Susan David, psycholog i autorka książki „Emotional Agility”:

„Radzenie sobie ze stresem nie polega na unikaniu go, lecz na umiejętnym zarządzaniu swoimi emocjami i reakcjami, aby zachować zdrową równowagę”.

Warto jest więc wziąć odpowiedzialność za to jak reagujemy na trudne sytuacje i wykształcić nowe, bardziej pomocne sposoby działania. Do tego wszystkiego potrzebna nam życzliwość i samowspółczucie dla siebie samych oraz zdolność do budowania kultury relacji – ze sobą i innymi ludźmi. Stres w pracy to zjawisko, którym można zarządzić.

Iwona Grochowska
psycholożka, mentorka

Źródła danych: 

– European Agency for Safety and Health at Work (EU-OSHA), raporty 2019-2023  

– European Working Conditions Survey (EWCS), 2023  

– Eurofound, raport o warunkach pracy, 2023  

– Presja zmian a emocje i zdrowie psychiczne w środowisku pracy, Bliżej Siebie, 2024

 – State of the Global Workplace 2024 Report

– ZUS